مد و مقام

 

مد برای آشنا شدن با مفهوم مد، ابتدا مثالی می زنیم.

همانگونه که گفتیم در فاصله ی یک اکتاو ممكن است نغمه های زیادی وجود داشته باشند

که در این صورت، توالی نغمه ها گام بالقوه را می سازد.

اما بسیاری از موسیقی ها حداکثر از هفت نغمه ( از میان این نغمه ها) برای ساختن یا اجرای یک قطعه استفاده می کنند که توالی آنها گام بالفعل را می سازد.

اکنون فرض کنید یک گام بالفعل، مثل آنچه در بالا ذکر شد، یعنی: دو، ر، می، فا، سل، لا،

سی بمل، دو را انتخاب کرده ایم. بعد تصمیم میگیریم با این تعداد نغمه یک قطعه می بسازیم.

فرض کنید در این قطعه، به نغمه ی سل بیش از دیگر نغمه ها اهمیت می دهیم (رو به شکل های مختلف تأکید می کنیم و قطعه را با نغمه ی ر خاتمه می دهیم.

تجربه کنیم: در گام بالفعل فوق قطعه ای بسازید که روی نغمه ی سل تأکید می کند و روی نغمه ی

خاتمه می یابد.

به این ترتیب، بعضی نغمه ها اهمیت و نقش خاصی پیدا کرده اند

و بقیهی نغمه ها اهمیت کم تری دارند. وقتی به یک یا چند نغمه در یک گام بالفعل اهمیت بیشتری میدهیم می توانیم بگوییم یک مد ساخته ایم.

عوامل دیگری هم برای ساختن مد وجود دارند که اکنون به آنها می پردازیم.

درجه ها و سلسله مراتب آنها: در اینجا ما به نغمه های مختلف گام درجه می گوییم

و به هرکدام از آنها شماره ای می دهیم. یعنی نغمه ی دو:

درجه ی اول، نغمه ی ر: درجه ی دوم، نغمه ی می درجه ی سوم و غیره.

بنابراین، در مد فرضی ما، درجه های دوم و پنجم از اهمیت بیشتری نسبت به درجه های دیگر بر خوردارند.

این مفهوم را که به اهمیت درجه های مختلف یک گام ارتباط دارد سلسله مراتب درجه ها مینامیم.

سرمشق یا الگوی لحنی (ملودی مدل): اکنون فرض کنید با همین گام بالفعل و همین سلسله مراتب میان در جهها، چندین قطعه موسیقی بسازیم،

به طوری که در همه ی آنها یک یا چند نوع لحن ملودی مشترک باشد. این عمل هم می تواند یکی دیگر از وجوه مشخصه ی مد به حساب آید.

در ضمن، وقتی یک یا چند نوع لحن را در قطعات مختلف تکرار می کنیم این لحنها تبدیل به الگو یا مدل می شوند و به آنها سرمشق یا الگوی لحنی می گوییم.

حتما تابه حال متوجه شده اید که بعضی فرمولهای لحنی خاص در موسیقی ایرانی به دفعات شنیده می شوند. اینها همان سرمشقهای لحنی هستند.

پس با داشتن یک گام بالفعل، یک نظام سلسله مراتب در جهها و یک یا چند سرمشق لحنی که در قطعات مختلف تکرار می شوند می توان یک مند به وجود آورد.

 

 

مقام

در فرهنگ موسیقایی ایرانی عربی۔ ترکی به مدهای مختلفی که به شکل ذکر شده در بالا به وجود می آمدند

«مقام» می گفتند و به هرکدام از آنها نامی می دادند: مقام راست، مقام عشاق، مقام حسینی و غیره.

امروزه در ایران از اصطلاح مقام بسیار کم استفاده می شود اما مقام ها در عمل وجود دارند.

به همین دلیل، در این کتاب ما از اصطلاح مقام به عنوان معادل مفهوم مد برای موسیقی ایرانی استفاده می کنیم.

. در بعضی موسیقی ها ممکن است برای به وجود آوردن مد، سلسله مراتب درجهها مهم تر از سرمشق لحنی باشد

و در بعضی موسیقی های دیگر، سرمشقهای لحنی مهم تر باشند.

در هر حال، اصطلاح مد برای همه ی این موسیقی ها به کار برده می شود.

• هر فرهنگ موسیقایی ای برای مفهوم مد (که یک اصطلاح لاتین است) واژهی خاص خودش را دارد.

• در فرهنگ موسیقایی ایرانی- عربی۔ ترکی به این مفهوم مقام میگوییم.

وجود آوردن مقام، هر سه عامل (گام بالفعل، نظام سلسله مراتب درجه ها و سرمشق الحنی) مهم اند.

 

منبع : كتاب مبانی نظری موسیقی ایرانی